Khai sáng trong xã hội Việt Nam: Trước và sau năm 1975

Dương Trọng Văn ngày 19 tháng 1 năm 2024

Khái niệm "khai sáng" mang nhiều hàm ý, từ sự bừng tỉnh về trí tuệ cá nhân đến sự chuyển đổi xã hội tiến bộ và giải phóng. Trong bối cảnh Việt Nam, hành trình tìm kiếm ánh sáng ấy trải dài qua nhiều thế kỷ, chịu ảnh hưởng của truyền thống bản địa và những luồng tư tưởng phương Tây. Bài viết này sẽ khảo sát khái niệm "khai sáng" trong xã hội Việt Nam trước và sau năm 1975, phân tích những điểm tương đồng, khác biệt và tác động của chúng đến sự phát triển của đất nước.

Trước năm 1975: Khát vọng độc lập và canh tân

Từ xa xưa, tư tưởng khai sáng đã nhen nhóm trong văn hóa Việt Nam dưới dạng những triết lý đề cao trí tuệ, đạo đức và tính nhân bản. Thiền tông, với phương pháp tu tập hướng đến giác ngộ, có thể được xem như một hình thức khai sáng cá nhân. Nho giáo, với giáo lý về lễ giáo, hiếu đạo và công bằng, cũng góp phần hình thành nên một nền tảng đạo đức xã hội. Tuy nhiên, những tư tưởng này chủ yếu tồn tại trong giới trí thức, chưa tạo thành một phong trào xã hội rộng rãi.

Mãi đến thế kỷ 19, khi Việt Nam phải đối mặt với thách thức của thực dân Pháp, phong trào Duy Tân nổi lên như một nỗ lực khai sáng toàn diện. Các nhà trí thức như Phan Châu Trinh, Nguyễn Văn Vĩnh, Phan Bội Châu chủ trương cải cách chính trị, xã hội, giáo dục theo mô hình phương Tây để canh tân đất nước và giành độc lập. Họ cổ vũ cho tư tưởng tự do, dân chủ, tri thức và tiến bộ, kêu gọi xóa bỏ những hủ tục lạc hậu và xây dựng một xã hội công bằng, văn minh. Tuy nhiên, do điều kiện lịch sử và sự áp bức của thực dân, phong trào Duy Tân không thành công trọn vẹn, nhưng nó đã gieo mầm cho những tư tưởng khai sáng trong lòng xã hội Việt Nam.

Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, khát vọng độc lập và tự do tiếp tục là động lực thúc đẩy phong trào "khai sáng" theo hướng cách mạng xã hội. Hồ Chí Minh, với tư tưởng cộng sản, kêu gọi giải phóng dân tộc khỏi ách thực dân và xây dựng một xã hội không giai cấp, công bằng. Ông nhấn mạnh đến vai trò của giáo dục, tri thức và khoa học trong việc phát triển đất nước. Tuy nhiên, do tính chất của cuộc chiến tranh và sự tập trung vào mục tiêu thống nhất đất nước, những tư tưởng khai sáng về dân chủ và tự do cá nhân bị hạn chế.

Sau năm 1975: Những con đường khai sáng mới

Sau khi thống nhất đất nước, Việt Nam bước vào giai đoạn xây dựng một xã hội theo mô hình xã hội chủ nghĩa. Mục tiêu chính của giai đoạn này là xóa bỏ bóc lột, xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ và phát triển xã hội công bằng. Nhà nước tập trung vào phát triển giáo dục, y tế, xóa đói giảm nghèo. Tuy nhiên, do những hạn chế trong cơ chế quản lý tập trung, sự thiếu hụt nguồn lực và tư tưởng bảo thủ, "khai sáng" trong giai đoạn này chủ yếu tập trung vào lĩnh vực kinh tế và xã hội, chưa đạt được những bước tiến đáng kể về tự do cá nhân và dân chủ.

Từ cuối những năm 1980, Việt Nam bắt đầu tiến hành Đổi mới, mở cửa nền kinh tế, hội nhập với thế giới. Đây là một bước ngoặt quan trọng, mở ra những con đường mới cho quá trình khai sáng. Kinh tế thị trường thúc đẩy sự phát triển của các doanh nghiệp tư nhân, xã hội dân sự, và giao lưu văn hóa. Người dân có nhiều cơ hội tiếp cận thông tin, kiến thức và những luồng tư tưởng mới. Internet và mạng xã hội ra đời tạo ra một không gian rộng lớn cho việc trao đổi, tranh luận và hình thành các quan điểm khác biệt.

Tuy nhiên, quá trình "khai sáng" trong giai đoạn này cũng gặp phải những thách thức mới. Sự phát triển nhanh chóng của kinh tế thị trường dẫn đến những mặt trái như bất bình đẳng, tham nhũng, suy thoái đạo đức. Bên cạnh đó, sự bùng nổ thông tin cũng tạo ra những nguy cơ như tin giả, thù hằn, chia rẽ.

Điểm tương đồng và khác biệt

Dù trải qua những giai đoạn lịch sử khác nhau, "khai sáng" trong xã hội Việt Nam luôn gắn liền với khát vọng độc lập, tự do và tiến bộ. Đây là động lực thúc đẩy các nhà trí thức, các nhà hoạt động cách mạng và cả nhân dân Việt Nam đứng lên đấu tranh giành lại quyền tự chủ của dân tộc, xây dựng một xã hội công bằng, văn minh.

Khát vọng độc lập là một giá trị truyền thống của dân tộc Việt Nam. Từ thời xa xưa, cha ông ta đã phải trải qua biết bao cuộc đấu tranh chống giặc ngoại xâm để bảo vệ nền độc lập, chủ quyền của đất nước. Trong thời kỳ thực dân Pháp xâm lược, khát vọng độc lập càng trở nên mãnh liệt hơn bao giờ hết. Đó là động lực thúc đẩy phong trào Duy Tân, phong trào yêu nước theo khuynh hướng dân chủ tư sản và phong trào cách mạng giải phóng dân tộc.

Khát vọng tự do cũng là một giá trị quan trọng của dân tộc Việt Nam. Nho giáo, với giáo lý về "tam cương ngũ thường", đã đề cao vai trò của cá nhân trong xã hội. Bên cạnh đó, văn hóa dân gian Việt Nam cũng chứa đựng nhiều câu chuyện, ca dao, tục ngữ ca ngợi tinh thần tự do, độc lập của con người. Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, khát vọng tự do càng trở nên cháy bỏng hơn bao giờ hết. Đó là động lực thôi thúc nhân dân Việt Nam đứng lên đấu tranh chống lại ách thống trị của kẻ thù, giành lại quyền tự do, độc lập cho dân tộc.

Khát vọng tiến bộ là một khái niệm mới du nhập vào Việt Nam từ phương Tây. Tuy nhiên, nó cũng nhanh chóng được tiếp thu và trở thành một giá trị được nhiều người dân Việt Nam ủng hộ. Khát vọng tiến bộ thể hiện ở mong muốn xây dựng một xã hội văn minh, hiện đại, nơi con người được sống trong hòa bình, hạnh phúc, được hưởng những quyền tự do, dân chủ cơ bản.

Những khát vọng này đã trở thành động lực thúc đẩy quá trình khai sáng trong xã hội Việt Nam. Chúng đã giúp cho xã hội Việt Nam từng bước thoát khỏi lạc hậu, phát triển theo hướng tiến bộ, hiện đại.

Tác động của quá trình khai sáng

Quá trình khai sáng trong xã hội Việt Nam đã có những tác động tích cực đến sự phát triển của đất nước, thể hiện ở những điểm sau:

Đã góp phần nâng cao nhận thức của nhân dân về tầm quan trọng của độc lập, tự do và tiến bộ.
Đã thúc đẩy sự phát triển của giáo dục, khoa học, công nghệ.
Đã tạo ra những thay đổi tích cực trong đời sống xã hội, như xóa bỏ những hủ tục lạc hậu, phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội.

Tuy nhiên, quá trình khai sáng cũng còn gặp phải những hạn chế, như:

Chưa đạt được những bước tiến đáng kể về tự do cá nhân và dân chủ.
Tiếp thu những luồng tư tưởng mới một cách chưa chọn lọc, dẫn đến những tác động tiêu cực như suy thoái đạo đức, lối sống.

Để quá trình khai sáng tiếp tục phát triển, cần có sự nỗ lực của cả hệ thống chính trị, các tầng lớp nhân dân và cộng đồng doanh nghiệp. Cần tiếp tục đẩy mạnh đổi mới, hội nhập quốc tế, tạo điều kiện cho người dân được tiếp cận với thông tin, kiến thức và những luồng tư tưởng mới. Đồng thời, cần có những giải pháp để hạn chế những tác động tiêu cực của quá trình khai sáng.